Το ηλιακό ρολόι

        Πέτρινο ηλιακό ρολόι που βρέθηκε εντοιχισμένο σε ρωμαϊκή οικία
Αρχ. Μουσείο Πατρών

Η πόλη διέθετε το δημόσιο ρολόι της. Ήταν ένα μεγάλο μαρμάρινο κωνικό ηλιακό ρολόι που βρίσκεται ακόμη στη θέση του, στη βάση του νότιου τείχους της Ακρόπολης, κάτω από τον Παρθενώνα. Είναι ορατό από την καφετέρια του Μουσείου της Ακρόπολης.

Πολλοί βλέπουν προς τα εκεί, αλλά λίγοι το αναγνωρίζουν. Είναι επάνω από το θέατρο του Διονύσου, δεξιά από τους κίονες του Χορηγικού Μνημείου του Θρασύλλου.

Από εκείνο το σημείο ακριβώς περνάει ο Αρχαίος Περίπατος, ένας δρόμος ήπιας

κυκλοφορίας όπως θα λέγαμε σήμερα, γύρω από το βράχο της Ακρόπολης. Άρα, θα το έβλεπαν από κοντά οι διερχόμενοι από εκεί, μας είπε ο αναστηλωτής του Χορηγικού Μνημείου του Θρασύλλλου, αρχιτέκτων Κωνσταντίνος Μπολέτης, επισημαίνοντάς μας πως το ρολόι αυτό είναι επιστημονικά αδημοσίευτο, συνεπώς δεν είναι επακριβώς χρονολογημένο.

Υπολογίζει πως έχει πλάτος περίπου 1 μέτρο και ανάλογο θα ήταν και το ύψος του (δεν σώζεται ολόκληρο). Στην εποχή της λειτουργίας του, πριν από 2.000 χρόνια, θα ήταν ένα τοπόσημο για την Αθήνα καθώς είναι το μεγαλύτερο από όλα όσα έχουν βρεθεί ώς τώρα στην ίδια περιοχή. 

SINE SOLE SILEO: ΧΩΡΙΣ ΗΛΙΟ ΣΙΩΠΩ Η φράση αυτή αναγράφεται στα ρολόγια που βλέπουμε και σήμερα σε πόλεις της Ευρώπης όπως αυτό του ναού του St Michael’s σε επαρχιακή πόλη του Λάνκαστερ της ΒΔ Αγγλίας. Τα τρία S της φράσης ήταν πολύ συχνά χαραγμένα στην ωρολογόπλακα, το ανάλλημα κατά τους αρχαίους, των ηλιακών ρολογιών που κοσμούσαν τις ρωμαϊκές επαύλεις καθώς τα ρολόγια έγιναν γνωστά στη Ρώμη από τους Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας το 164 π.Χ. Επέλεξα αυτή τη φράση για το ηλιακό ρολόι του Μουσείου Πειραιά που σιωπούσε για πολλά χρόνια στις Αποθήκες του κι έρχεται τώρα στο φως να μας διηγηθεί την ιστορία του. Το ηλιακό ρολόι του Μουσείου Πειραιά διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και ουσιαστικά το σημαντικότερο είναι ότι σώζεται ο χάλκινος γνώμων και υπολείμματα ερυθρού και μαύρου χρώματος στις εγχάρακτες γραμμές της ωρολογόπλακας . Ο γνώμων είναι το βασικό εξάρτημα του ηλιακού ρολογιού και υπήρξε το αρχαιότερο αστρονομικό όργανο. (Οι άνθρωποι αισθανόμενοι την ανάγκη να μετρούν τον χρόνο και να ελέγχουν την αδιάκοπη ροή του, να ακολουθούν την τάση των ημερήσιων κι εποχιακών κύκλων για να ρυθμίσουν τις δραστηριότητές τους, χρησιμοποίησαν το πρώτο μέσο ελέγχου της ροής του χρόνου τον ΗΛΙΟ: Παρατηρώντας τη θέση του στον ουρανό, κατά μήκος του ημερήσιου τόξου και του χρόνου που απομένει μέχρι να νυχτώσει. Είναι επίσης φυσικό να συνδέσουν τη φωτεινότητα με την πιο άμεση συνέπειά της τη σκιά. Η σκιά που δημιουργείται από το φως του ήλιου κατά τη διάρκεια της ημέρας με τη σταδιακή της αυξομείωση οδήγησε μέσω της φαινομενικά ασήμαντης παρατήρησης στη χρήση του γνώμωνα.)

Και έχουν βρεθεί πολλά μικρά που σώζονται όμως αποσπασματικά, όπως μας είπε η αρχαιολόγος Σταματία Ελευθεράτου, υπεύθυνη για την ανασκαφή στα θεμέλια του νέου Μουσείου της Ακρόπολης.

Από το θέατρο του Διονύσου προέρχεται και ένα ακόμη μαρμάρινο ηλιακό ρολόι. Αυτό δεν βρίσκεται στη θέση του. Μπορεί όμως να το δει κανείς πίνοντας τον καφέ του στο αίθριο

του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Το ρολόι αυτό (ύψους 0,50 μ. και πλάτους 0,40 μ.)έχει σχήμα καθίσματος με δύο πόδια λιονταριού στη βάση. Στην κοίλη επιφάνειά του είναι χαραγμένες δώδεκα γραμμές που αντιστοιχούν στις ώρες. Στο μέσον της άνω επιφάνειας υπάρχει οπή για την τοποθέτηση του μετάλλινου δείκτη, από τη σκιά του οποίου«διάβαζες» την ώρα.

Πέρυσι, βρέθηκε στο Πολύχρονο Χαλκιδικής ένα από τα λίγα άθικτα ηλιακά ρολόγια των ελληνορωμαϊκών χρόνων. Εντοπίστηκε σε κτίριο της ύστερης αρχαιότητας από την αρχαιολόγο Μπετίνα Τσιγαρίδα. Το ρολόι της Χαλκιδικής, εκτός από τις γραμμές που δείχνουν το δωδεκάωρο, φέρει κι άλλες τρεις εγχάρακτες γραμμές κάθετες στις πρώτες,που αντιστοιχούν στο χειμερινό ηλιοστάσιο, την ισημερία και το θερινό ηλιοστάσιο. Ο χάλκινος γνώμονας, που ρίχνει τη σκιά του δείχνοντας την ώρα, είναι στερεωμένος στη μέση της ημισφαιρικής επιφάνειας. Η σκιά του ρολογιού δεν διαφέρει σε μήκος από ώρα

σε ώρα. Αλλάζει όμως μήκος ανάλογα με την εποχή του χρόνου. Το μικρότερο μήκος παρατηρείται κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο και σταδιακά μεγαλώνει οδεύοντας προς το θερινό ηλιοστάσιο.

Το πιο σημαντικό ρολόι της πόλης των Αθηνών θα πρέπει ωστόσο να ήταν «Το Ωρολόγιον του Κυρρήστου», οι γνωστοί μας «Αέρηδες», στο χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς στην Πλάκα.Το οκταγωνικό αυτό μαρμάρινο κτήριο που κτίστηκε τον 1ο αι. π.Χ., από τον Έλληνα αστρονόμο Ανδρόνικο από την Κύρρο της Μακεδονίας (εξ ου και Κύρρηστος), φέρει στις μετόπες του ανάγλυφους τους οκτώ κύριους ανέμους (γι’ αυτό επικράτησε η ονομασία Αέρηδες). Κάτω από κάθε ανάγλυφη προσωποποίηση ανέμου, εγχάρακτες ακτίνες σε διάφορους σχηματισμούς αποτελούσαν ηλιακά ρολόγια. Τις ανήλιαγες ημέρες η ώρα υπολογιζόταν από το υδραυλικό ρολόι που λειτουργούσε στο εσωτερικό του κτιρίου.

Ηλιακό ρολόι που βρέθηκε στο Δίον

Κατά τη μεσαιωνική βυζαντινή περίοδο, τα ρολόγια φαίνεται πως ήταν ελάχιστα στην Ελλάδα σε σχέση με αυτά της Αγγλίας. Στη μελέτη της, «Ηλιακά ρολόγια στη Βυζαντινή Ελλάδα: Ανάλημμα ή ανάθεμα;» η Mary Lee Coulson αναφέρει ότι έχουν καταγραφεί 285 μεσαιωνικά ρολόγια στην Αγγλία, χώρα που δεν φημίζεται για την ηλιοφάνειά της, ενώ στην Ελλάδα ο Αναστάσιος Ορλάνδος στις αρχές του 20ού αιώνα μπόρεσε να καταγράψει μόνο επτά: δύο στον ναό Μεταμόρφωσης της Άμφισσας και από ένα στους ναούς: Παναγίας Σκρίπου, Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο, Παναγίας (Ζωοδόχου Πηγής) του Κιθαιρώνα, Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Μέρμπακα (στο Μουσείο των Θηβών) και στη  Μυσία της Μικράς Ασίας.

Παναγία Σκρίπου   το ηλιακό ρολόι

 Στον κατάλογο αυτό πρέπει να προστεθούν τα ρολόγια στον ναό

της Θεοτόκου της Μονής του Οσίου Λουκά, στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Χώνικα, στον ναό των Βλαχερνών της Ηλείας και ένα που βρέθηκε στην αρχαία Αγορά  των Αθηνών.

Ένα πολύ σημαντικό εύρημα στο χώρο αποθήκευσης των ευρημάτων της Αρχαιολογικής Συλλογής Βελβεντού, για τον εντοπισμό του οποίου δυστυχώς δεν είχαμε ενημερωθεί και το χειρότερο είναι ότι οι συνθήκες εύρεσης και ο τόπος προέλευσης παραμένουν άγνωστα. Μεγάλη ήταν η έκπληξη μας όταν σε κάποια φωτογραφία πρόχειρου καταλόγου διαπιστώσαμε ότι εικονίζεται μαρμάρινο ηλιακό ρολόι! . Το εύρημα είναι σπάνιο και το δεύτερο που εντοπίζεται στο χώρο της Άνω Μακεδονίας, μετά από εκείνο των Πετρών Φλώρινας108. Την κοίλη ημισφαιρική επιφάνεια χωρίζουν έντεκα κάθετες γραμμές σε δώδεκα τμήματα, που αντιστοιχούν στις ώρες της μέρας, ενώ τρεις άλλες εγχάρακτες γραμμές είναι οριζόντιες και αντιστοιχούν στο χειμερινό ηλιοστάσιο, την ισημερία και το θερινό ηλιοστάσιο. Στη μέση θα ήταν στερεω­μένος ένας γνώμονας και ανάλογα με τη θέση της σκιάς του στα δώδεκα τμήματα έδειχνε τις ώρες. Το μήκος της σκιάς, που ήταν ίδιο όλες τις ώρες της ημέρας, άλλαζε με τις εποχές, με το μικρότερο στο χειμερινό ηλιοστάσιο και το μεγαλύτερο στο θερινό και έτσι μπορούσε κανείς να υπολογίζει και την ημερομηνία,Βλ. Π. Αδάμ-Βελένη, ΑΕΜΘ 10Α, 1996, 11, εικ. 11.

Πριν από την Επανάσταση του 1821 και κατά τα χρόνια του Όθωνα, οι Αθηναίοι μάθαιναν την ώρα από το ρολόι που χάρισε στην πόλη των Αθηνών ο λόρδος Έλγιν ως αντίδωρο για τα Γλυπτά που έκλεψε από τον Παρθενώνα. Το ρολόι αυτό τοποθετήθηκε σε πύργο στην Αγορά του 1814, στην περιοχή της Βιβλιοθήκης Αδριανού και, όταν το ’21 καταστράφηκε, αντικαταστάθηκε από άλλο στην ίδια θέση, του Λουδοβίκου της Βαυαρίας

ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ
Σταθερό ηλιακό ρολόι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο. Το ύψος του ρολογιού αυτού είναι περίπου 70 εκ. ύψος. Αποτελείται από τέσσερα ηλιακά ρολόγια τα οποία βρίσκονται από ένα αντίστοιχα σε κάθε μία από τις πλευρές του. Ένα βόρειο ένα νότιο ένα ανατολικό και ένα δυτικό. Βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Τήνου και χρονολογείται τον 1ο π.Χ. αιώνα.