TO ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΕΤΑΛΟΥΔΑΣ

 

Μια από τις πιο πρόσφατες επιστημονικές καινοτομίες είναι και η έννοια χάος. Οι ποικίλοι ζηλωτές των μαθηματικών εξι­σώσεων ξέρουν πολύ καλά ότι αυτή η λέξη του συρμού υποδη­λώνει την εντυπωσιακή συμπεριφορά ορισμένων «δυναμικών μη_γραμμικών συστημάτων» και υπονοεί ότι είναι αδύνατον να προβλέψουμε την εξέλιξη ενός φαινομένου, το οποίο, ωστόσο, περιγράφεται από εξισώσεις αιτιοκρατικές. Ορισμένα φυ­σικά φαινόμενα, τα οποία μέχρι τώρα θεωρούσαμε α priori προβλέψιμα, αποκαλύπτονται «ανυπάκουα» σε όλους τους φυ­σικούς νόμους και εκδηλώνουν χαοτική συμπεριφορά. Ένα απλό, λόγου χάριν, εκκρεμές κάτω από την επίδραση μιας α­μυδρότατης διαταραχής μπορεί να εκδηλώσει συμπεριφορές «τρέλας». Το ηλιακό μας σύστημα, το οποίο θεωρείται μοντέ­λο κανονικότητας, βρίσκεται τελικά σε ασταθή ισορροπία. Ύστερα από μερικά εκατομμύρια χρόνια θα θυμίζει τη γνωστή εκείνη διαφήμιση του αεριώδους ποτού, στην οποία οι πλανή­τες εμφανίζονται ζωηροί σαν τινέιτζερς της δεκαετίας του '60. Όσο για τη χαοτική συμπεριφορά της γήινης ατμόσφαιρας, αυτή γίνεται καθημερινά αισθητή μέσα από την αδυναμία ακρί­βειας και τα συχνά σφάλματα των μετεωρολογικών προβλέψε­ων. Ήδη από το 1902 ο Ανρί Πουανκαρέ γράφοντας το Η Επιστήμη και η Υπόθεση, είχε επισημάνει ότι «Ένα δέκατο του βαθμού λιγότερο ή περισσότερο σε ένα οποιοδήποτε σημείο και ο κυκλώνας θα ξεσπάσει εδώ και όχι εκεί». Και ο Ρώσος μαθηματικός Κολμογκόροφ είχε καταφέρει να προωθή­σει τον παράξενο αυτόν συλλογισμό χωρίς ωστόσο να μπορέ­σει, λόγω του ότι δεν διέθετε αξιόλογο υπολογιστή, να οδηγη­θεί σε εντυπωσιακά συμπεράσματα                Εκείνος που τελικά (το 1972) κατάφερε να αποσαφηνίσει την περίφημη έννοια αιτιοκρατικό χάος ήταν ο μετεωρολόγος Έντουαρντ Λόρεντς , ο οποίος δεν μπόρεσε, βέβαια, να αποφύγει τις βίαιες συγκρούσεις με πολλούς από τους τομείς της επιστήμης. Αυτό, όμως, που δεν ήταν και τόσο αναμενόμενο ήταν η διείσδυση της ιδέας στη λογοτεχνία και στο σινεμά, όχι από τον πλάγιο δρόμο της μη γραμμικής δυνα­μικής, αλλά χάρη σε μια πετυχημένη μεταφορά, η οποία έγινε και το έμβλημα της. Για να εξηγήσει το γεγονός ότι αρκεί μια ελάχιστη διαταραχή για να κάνει ένα σύστημα να εκδηλώσει χαοτική συμπεριφορά —αυτό που οι φυσικοί ονομάζουν πο­μπωδώς «ευαισθησία στις αρχικές συνθήκες»— ο Λόρεντς έ­δωσε μια διάλεξη στην οποία δόθηκε, ερήμην του, ο τίτλος<Το κτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας στη Βραζιλία μπορεί να προκαλέσει το ξέσπασμα ενός τυφώνα στο_Τεξας;>) Ο απόηχος του ερωτήματος ήταν όντως απρόσμενος. Η βραζιλιάνικη πε­ταλούδα προκάλεσε μια κυριολεκτική θύελλα στα μέσα μαζι­κής ενημέρωσης. Η φράση «φαινόμενο πεταλούδας» έκανε τον γύρο του κόσμου. Έγινε αναγκαίο συστατικό κάθε προσπά­θειας εκλαΐκευσης είτε μέσα από επιστημονικά άρθρα είτε μέ­σα από σενάρια κινηματογραφικών έργων. Στο φιλμ του Σίντνεϊ Πόλακ Αβάνα, ο Ρόμπερτ Ρέντφορντ ακούει εκστατικός τη συμπρωταγωνίστρια του να λέει ότι μια λιβελούλα στη θάλασσα της Κίνας μπορεί να προκαλέσει μια λαίλαπα στην Καραϊβική. Στο Τζουράσικ Παρκ, ο μαθηματικός προλέγει αυτό που θα συμβεί με τους δεινόσαυρους, επικαλούμενος το γεγονός ότι μια πεταλούδα στην Κίνα μπορεί να προκαλέσει μια θύελλα στη Νέα Υόρκη.                                       Ο νέος αυτός επιστημονικός μύθος παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς είναι εύκολο να παρακολουθήσει κα­νείς τη γέννηση του και την οικοδόμηση του. Και ιδού η πρώτη έκπληξη. Η διάσημη μεταφορά δεν ήταν ιδέα του Λόρεντς. Ο ίδιος διαβεβαιώνει ότι χρησιμοποίησε το παράδειγμα ενός γλά­ρου και όχι μιας πεταλούδας. Η ιδέα ήταν του οργανωτή της διάλεξης, Φίλιπ Μέριλις. Όσο για την τεράστια φήμη που απέκτησε, η φράση χρωστάει πολλά στο μπεστ σέλερ του Α­μερικανού δημοσιογράφου Τζέιμς Γκλέικ . Η Θεωρία του Χάους, το πρώτο κεφάλαιο του οποίου έχει τον τίτλο «Το φαινόμενο πεταλούδας». Ο μύθος της πεταλούδας μπόρεσε από τότε να «πετάξει» με τα δικά του φτερά και να γίνει περιβόητος μέσα από ένα σωρό βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης. Εκεί συναντά κανείς διάφορες πεταλούδες —λεπιδόπτερα, λιβελούλες, κολεόπτερα— να φτεροκοπούν στις πιο εξωτικές περιοχές. Με την εξαίρεση της Αφρικής (που αγνοήθηκε ίσως διότι εκεί το χάος δεν είναι παρά μία μεταφο­ρά) το δάσος του Αμαζονίου και η Απω Ανατολή είναι οι πιο ευνοημένες περιοχές ακολουθούμενες, χωρίς να ξέρουμε το γιατί, από τον κόλπο του Σίδνεΰ και την Κίνα. Βρίσκουμε επί­σης πεταλούδα παριζιάνικη να διαταράσσει τις κλιματικές συν­θήκες του Παρισιού, εικόνα ασυνήθιστη, γιατί, σύμφωνα με το τυπικό σχήμα, η πεταλούδα είναι εξωτική, φτεροκοπάει δια­σκεδάζοντας και προκαλεί σοβαρή κλιματική διαταραχή σ' έναν τόπο ο οποίος είναι, σε μας τους δυτικούς, οικείος.                Ωστόσο, ακόμα και αν εξαιρέσουμε τη γαλλο-γαλλική πεταλούδα, ερευνώντας διαπιστώνουμε ότι το τυπικό σχήμα σπάνια υιοθετείται, εκτός από τους Αμερικανούς συγγραφείς. Η έρευνα σε σαράντα πεταλούδες οι οποίες φτεροκοπούν σε ισάριθμα βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης σε γαλλική και σε αγγλική γλώσσα, δείχνει ότι όλοι οι Αμερικανοί συγγραφείς αναφέρουν ως «τόπο καταστροφής» τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ ένας μόνο Γάλλος συγγραφέας στους έξι αναφέρει τη Γαλλία, Το φαινόμενο πεταλούδας αντιμετωπίζεται συνεπώς ως ένα φαινόμενο τυπικά αμερικάνικο, όπως εξάλλου και η θεωρία του χάους, οι σημαντικότερες εφαρμογές της οποίας (κυρίως στη βιολογία και στις κοινωνικές επιστήμες) προέρχονται από έ­ρευνες σε αμερικανικά πανεπιστήμια. Το γεγονός αυτό υπο­γραμμίζει τον αυξανόμενο «εξαμερικανισμό» της επιστήμης. Δείχνει επίσης ότι μία από τις προϋποθέσεις —σύμφωνα με τον Ρολάν Μπαρτ— δημιουργίας μύθου, η «απουσία ιστο­ρίας» λειτουργεί και εδώ. Ένα αντικείμενο δεν μπορεί να γίνει μυθικό παρά μόνο εάν είναι καινούριο, εάν δηλαδή δεν μετα­φέρει κανένα ενοχλητικό ιστορικό φορτίο. Το χάος, όπως και το φαινόμενο πεταλούδας, πρέπει επιτακτικά να θεωρηθούν παρθένα γνωστικά αντικείμενα και να ξεχάσουν τη μακρινή καταγωγή τους. Ο Πουανκαρέ, ο Κολμογκόροφ και οι υπόλοι­ποι δεν θα πρέπει να συσχετιστούν με την πανάρχαιη γέννηση της έννοιας χάος. Πώς θα ήταν δυνατόν μία «καινούρια», σύμ­φωνα με τον Γκλέικ, «επιστήμη», να έχει τόσο μακρινούς προ­γόνους; Να λοιπόν γιατί —αφού προσεκτικά αγνόησαν όλες τις ευρωπαϊκές και τις ρωσικές αναφορές πάνω στο ζήτημα του χάους— οι Αμερικανοί δημοσιογράφοι και οι συμπατριώτες τους ερευνητές παρουσιάζουν μια πεταλούδα να προκαλεί κα­ταστροφές αποκλειστικά και μόνο στην Αμερική.        Μπορεί το φαινόμενο πεταλούδας να μην έχει επιστημο­νικούς προγόνους, έχει ωστόσο φιλολογικούς: σ' ένα μικρό κείμενο του Άρθουρ Σνίτσλερ με τίτλο Η τριπλή ειδοποίηση, στο μυθιστόρημα Η καταιγίδα του Τζορτζ Στιούαρτ, όπου ένας μετεωρολόγος βεβαιώνει ότι κάποιος που φτερνίζεται στην Κίνα μπορεί να προκαλέσει μία χιονοθύελλα στη Νέα Υόρκη και στη νουβέλα του Ρέι Μπράντμπερι με τίτλο Ήχος κεραυνού που εκδόθηκε το 1948. Σ' αυτήν παρουσιάζεται ένα σαφάρι κάπως παράξενο· ένα κυνήγι τυραννόσαυρου οργανωμένο οι» 2055 από μία κοινωνία η οποία έχει ανακαλύψει τη μηχανή /ιοί· επιστρέφει στο παρελθόν. Για να μην αναστατώνουν το παρελ θόν —πράγμα που θα είχε φοβερές συνέπειες στο μέλλον οι κυνηγοί πρέπει οπωσδήποτε να παραμένουν πάνω σε ενα μι ταλλικό γεφύρωμα... αλλά ο ήρωας, ο Έκελς, πέφτει από εκεί και κάνει ορισμένα βήματα στη λάσπη. Επιστρέφοντας στο έτος 2055 διαπιστώνει ότι η χώρα του κυβερνάται από έναν απεχθή δικτάτορα. Τρομερά ανήσυχος ο Έκελς, παρατηρεί τα πέλματα του: «...Χωμένη μέσα στο βούρκο, εκπέμποντας πρά­σινες αλλά και σκούρες αναλαμπές, υπήρχε μία θαυμάσια πε­ταλούδα, πανέμορφη αλλά νεκρή. "Όχι, όχι... γιατί ένα τόσο όμορφο πλάσμα; Γιατί μια πεταλούδα; Όχι, όχι...", κραύγασε ο Έκελς»   .Αν πλησιάσουμε πιο κοντά, θα δούμε καθαρά και ένα άλλο ουσιώδες συστατικό της αρχικής σημασίας. Παρατηρούμε πράγματι δύο, κυρίως, τύπους να κυριαρχούν στα διάφορα πα­ραδείγματα πάνω στο φαινόμενο πεταλούδας. Από τη μία είναι εκείνοι που ακολουθούν πιστά την αυθεντική μεταφορά των Λόρεντς-Μέριλις. Κατ' αυτούς, οι πεταλούδες φτεροκοπούν στη Βραζιλία και προκαλούν συνέπειες στις Ηνωμένες Πολι­τείες της Αμερικής. Από την άλλη είναι εκείνοι που ακολου­θούν τον Τζέιμς Γκλέικ, όπου πεταλούδες Κίνας δημιουργούν και αυτές προβλήματα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μάλλον για να προσαρμόσουν τη μεταφορά έτσι, ώστε να εξυπηρετεί δι­κούς τους σκοπούς, οι συγγραφείς αυτοί προτιμούν να χρησι­μοποιούν την παραλλαγή MADE IN USA, θυσιάζοντας την ορθό­τητα στο βωμό αυτού που εκείνοι θεωρούν ως επιστημονική αναγνώριση. Ξεχνούν βέβαια ότι το φαινόμενο πεταλούδας ξεκίνησε σαν παιδαγωγικό εργαλείο, σαν μία απλή δροσερή παρένθεση, μία εικόνα που θα βοηθούσε στην αποσαφήνιση της ιδιαίτερα δύσκολης έννοιας. Ο ίδιος μηχανισμός τέθηκε σε λειτουργία και κατά τη διάδοση της έννοιας χάος, όπου δυο βασικοί τύποι χάους χρησιμοποιήθηκαν ως αφετηρίες για πολύ τολμηρούς υπολογισμούς, ιδιαίτερα στον τομέα των κοινίονικών επιστημών το χάος των φυσικών —μολονότι η σχέση μεταξύ ενός κοινωνικού συστήματος και ενός φυσικού συστηματοςματος δεν είναι καθόλου σαφής— και το χάος που μας παρουσιάζουν οι βιολόγοι, το αναφερόμενο στους ρυθμούς της ανθρώπινης καρδιάς και στους νευρώνες του συστήματος όσφρησης ενός λαγού. Εκεί η άμεση αναλογία είναι μεταξύ ατόμου και νευρώνα ή κοινωνίας και ηλιακού συστήματος, δίχως να γίνεται καμία προσπάθεια προσαρμογής, που θα μπο­ρούσε να εμπλουτίσει μία καθαρά φιλολογική παράδοση, όπως αυτή του χάους. 

   Πού βρίσκεται λοιπόν το κριτικό πνεύμα των ερευνητών μας; Σίγουρα όχι στην ανάλυση της έννοιας χάος και των ε­φαρμογών της, αλλά στην κριτική του φαινομένου πεταλούδας. Πράγματι, οι φυσικοί και οι μαθηματικοί δεν επιστρέφουν στην πεταλούδα, παρά μόνο με κριτική διάθεση. Ο ίδιος ο Λόρεντς στη διάλεξη του το 1972 αποσαφήνιζε ότι, εάν η πε­ταλούδα μπορούσε να προκαλέσει έναν τυφώνα, ο οποίος χωρίς αυτήν δεν θα ξεσπούσε, μπορούσε εξίσου να εμποδίσει το ξέ­σπασμα ενός τυφώνα, το οποίο θα συνέβαινε αν δεν υπήρχε αυτή. Ένας μάλιστα αξιόλογος Γάλλος ερευνητής τόλμησε πρόσφατα να επιτεθεί κατά μέτωπο γράφοντας: «... η τόσο ό­μορφη εικόνα του φτερουγίσματος της πεταλούδας, η οποία προκαλεί βίαιες ατμοσφαιρικές αναταραχές στην άλλη πλευ­ρά του πλανήτη, είναι ανακριβής, διότι συνυπάρχει με τη "διάχυση" σφαλμάτων σε πολύ μικρή κλίμακα». Εάν δεχθούμε ότι οι πεταλούδες, οι οποίες γενικά πετούν μόνο σε καταστά­σεις άπνοιας, είναι λιγότερο ικανές από τους γλάρους στο να προκαλούν με ένα φτερούγισμα και ύστερα από εκθετική αύξη­ση των συνεπειών ξεσπάσματα κυκλώνων, πρέπει να δεχθούμεότι η αθώα αυτή αλληγορία έχει πάψει να παραγκωνίζει τη θεωρία την οποία επιδίωξε να «εικονογραφήσει», καθώς η αλ­ληγορία έχει πλέον γίνει αποδέκτης όλων των επιθέσεων που θα έπρεπε να γίνονται εναντίον της θεωρίας. Χωρίς καμία αμφι­βολία, ένας καινούριος μύθος βγαίνει μόλις τώρα από τη χρυ­σαλλίδα του και δοκιμάζει τα νέα του φτερά.-